فهرست مطالـــب
بخش اول
هیأت أمناء و اعضای آن
عضویت خواهران در هیأت أمناء مسجد ؟
شیوه انتخاب اعضای هیأت أمناء مسجد
جواز و عدم جواز واقف مسجد در نصب هیأت أمنا؟
بخش دوم
ویژگی های هیأت أمناء مسجد
الف) ویژگی های فردی
ب) ویژگی های جمعی
بخش سوم
روابط هیأت أمناء مسجد
رابطه هیأت أمناء با امام جماعت مسجد
رابطه هیأت أمناء با نمازگزاران مسجد
الف) رابطه با نوجونان
الف. رابطه با مسئولان پایگاه بسیج و کانون فرهنگی؛
ب. رابطه با بسیجیان و اعضای کانون فرهنگی.
بخش چهارم: خواسته ها و فاصله ها
خواسته ها
خواسته های جوانان و نوجوانان
الف ـ برخورد صحیح
ب ـ نظرخواهی
ج ـ عضویت در هیأت أمنا
د ـ دعوت از شخصیت های موجه و محبوب جوانان در مسجد
هـ ـ تصدی امور مسجد
و ـ فراهم کردن امکانات فرهنگی و ورزشی
ز ـ طراح مسائل جوانان و حل مشکلات آنها
ح ـ متنوع کردن برنامه های مربوط به جوانان
ط ـ تشویق
ی ـ اختصاص بخشی از در آمدهای مسجد به جوانان
ک ـ فراهم کردن امکانات آموزشی
خواسته های بزرگ سالان
الف ـ حفظ فضای معنوی مسجد
ب ـ رعایت احترام
ج ـ برنامه ریزی صحیح برای فرزندان شان
د ـ برنامه ریزی صحیح و اصولی در فعالیت های مسجد
هـ ـ دریافت گزارش عملکرد هیأت أمنا
و ـ نظرخواهی
خواسته های اهالی محل و همسایگان مسجد
الف ـ فراهم ساختن فضای مناسب برای حضور در مسجد
ب ـ ترویج مسائل مذهبی در بین اهالی محل و همسایگان مسجد
ج ـ همکاری با آنها برای برگزاری مراسم عزاداری
د- ایجاد فضای مناسب فرهنگی برای فرزندانشان
هـ ـ عدم مزاحمت برای آنها از سوی مسجد
و ـ برخورد صحیح با آنها
فاصله ها
بخش پنجم
بایسته ها و وظایف هیأت أمنای مسجد
بخش ششم
نقش هیأت أمنا در جذب مردم به مسجد
بخش هفتم
نقش هیأت أمنا در تأمین منابع مالی مسجد
بخش هشتم
نقش هیأت أمنا در احیای کارکردهای مسجد
بخش نهم
آفات هیأت أمنای نامناسب
بخش اول
هیأت أمنای و اعضای آن
«هیأت أمنا» هیأت مدیره مسجد است که چگونگی تمامی فعالیت های مسجد را سمت وسو می دهد و این جمع، امین مردم و نمازگراران مسجد در اجرای برنامه های گوناگون مسجد به شمار می آید.
هیأت أمنای مسجد شامل این افراد است: رئیس هیأت أمنا که امام جماعت مسجد است و سه تا پنج نفر از افراد نمازگزار در مسجد، در مسجد، که این افراد اعضای اصلی هیأت أمنا هستند و شایسته است، اعضای اصلی هیأت أمنا از اقشار گوناگون، به خصوص فرهنگیان، دانشگاهیان، اصناف، بازاری و افراد ریش سفیدی که مورد اعتماد اکثریت قاطع محل است، انتخاب گردد.
همچنین با توجه به موقعیت حساس جوانان اهل مسجد و برای تقویت و فعال تر نمودن برنامه های فرهنگی ـ اجتماعی مسجد، لازم است نماینده ای از جوانان اهل مسجد در هیأت أمنا عضویت داشته باشد؛ همچنین حضور نماینده پایگاه بسیج و بانوان نیز شایسته به نظر می رسد.
عضویت خواهران در هیأت أمناء مسجد ؟
به دلیل آنکه نیمی از جمعیت کشور را بانوان تشکیل می دهند، برای دخیل نمودن و حضور فعال تر از آنان در برنامه ها و فعالیت های مسجد و برای اطلاع از نظرت بانوان نسبت به فعالیت های مسجد، شایسته است یک نفر از خواهران نمازگزار مسجد به عنوان نماینده بانوان، در جمع هیأت أمنای مسجد شرکت داشته و از اعضای هیأت أمنای مسجد باشد. البته باید به خاطر داشت که این مادران مسجدی هستند که فرزندان و جوانان مسجدی پرورش می دهند و فرزندان خانواده را با مسجد و احکام الهی آشنا می کنند. بنابراین، عضویت نماینده بانوان در هیأت أمنا، نقش و مسئولیت آن ها را پررنگ تر می کند.
شیوه انتخاب اعضای هیأت أمنای مسجد
همان گونه که ذکر شد، امام جماعت به علاوه جمعی از مؤمنان نمازگزار در مسجد مسئولیت چگونگی انجام فعالیت های مسجد را به عنوان هیأت أمنای مسجد بر عهده می گیرند. از سوی دیگر، باید متذکر شد: به دلیل آنکه سیاست گذاری فعالیت های مسجد زیر نظر هیأت أمنا قرار دارد، انتخاب اعضای هیأت أمنای مسجد از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. به همین دلیل، انتخاب اعضای هیأت أمنا علاوه بر نحوه مزبور، به دو طریق دیگر نیز صورت می پذیرد:
اول: مساجدی که برای اولین بار هیأت أمنارا انتخاب می کنند، با نظارت مستقیم امام جماعت، سه یا پنج نفر از اعضای نمازگزار مسجد پس از تأیید صلاحیت معرفی و انتخاب می گردند.
دوم: مساجدی که قبلاً هیأت أمنا داشته اند ولی دوره مسئولیت آنها تمام شده، این مسئولیت را رها کرده اند مانند مورد اول با نظارت مستقیم امام جماعت مسجد، معرفی و انتخاب می شوند. در هر صورت، ابتدا تعدادی از نمازگزاران مسجد برای عضویت در هیأت أمنای مسجد اعلام آمادگی می کنند و پس از تأیید صلاحیت، برای انتخاب توسط نمازگزاران به نمازگزاران مسجد معرفی می شوند و پس از رأی گیری به عضویت هیأت أمنا در می آیند.
جواز و عدم جواز واقف مسجد در نصب هیأت أمنا؟
قراردادن متولی و سرپرست برای وقف از جانب واقف جایز است، ولی در مورد مسجد، واقف شرعاً از چنین حقی برخوردار نیست. بنابراین، زمینی که به عنوان مسجد وقف گردیده و مسجد در آن ساخته شد مکانی عمومی برای همه مسلمانان است و با رعایت احکام و موازین شرعی، همه می توانند ازآن استفاده ببرند و هیچ کس، حتی واقف، نمی تواند دیگران را از مزایا و انکانات آن محروم نمایند.
زیرا «مسجد یک مکان عمومی برای استفاده شرعی همه مسلمانان است و واقف یا هیأت أمنا یا دیگران تولیتی بر مسجد ندارند.[1] نتیجه آن که مسجد تولیت بردار نیست و نماز خواند در آن موقوف بر اجازه کسی نیست، ولی تصرف در موقوفات مسجد، منوط به اجازه و نظر متولی شرعی است.[2] أمنایی موفق و ممتاز است که اولاً، اعضای تشکیل دهنده آن از اقشار گوناگون نمازگزار در مسجد بوده و دارای نمایندگانی از جوانان، بسیجیان و بانوان نیز در آن حضور داشته باشند.
ثانیاً، افراد آن به طور مستقیم، توسط مردم و با نظارت امام جماعت مسجد انتخاب شوند و انجام فعالیت های مسجد را برعهده بگیرند.
بخش دوم
ویژگی های هیأت أمنای مسجد
اگر چه اعضای هیأت أمنای مسجد از میان مؤمنان و اهل مسجد انتخاب می شوند و مؤمنان و نمازگزاران مسجد نسبت به آنها شناخت دارند و ویژگی های آنها را می شناسند، ولی در بیان ویژگی های اعضای هیأت أمنای نمونه این ویژگی ها، معیار انتخاب اعضاست. وهیأت أمنا برای عملکرد بهتر و شاسته تر، باید ویژگی های فردی و جمعی مناسبی داشته باشند:
الف. ویژگی های فردی
خداوند در قرآن کریم شروط ویژه ای برای آبادکنندگان مسجد مطرح کرده است: (إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّه )[4] مساجد خدا را تنها کسى آباد مى کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد.
الف. از نظر اعتقادی، مومن به خدا و قیامت باشند.
ب. از نظر عملی، نماز را بپا دارند و اهل زکات باشند.
ج. از لحاظ روحی، شجاع و با صلابت باشند.[5]
در طول دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی در ایران نیز آشکار مشاهده شد مساجدی که دارای متولیان و گرانندگانی صالح و شایسته بوده اند، توانسته اند نقش اصلی خویش را در جامعه اسلامی به خوبی ایفا نمایند.[6]
ب. ویژگی های جمعی
اعضای هیأت أمنا مسجد به عنوان یک جمع «امین» در مسجد، علاوه بر ویژگی های فردی، باید ویژگی های جمعی نیز داشته باشند. لازم به ذکر است که بعضی از ویژگی های بین فرد و جمع مشترک است؛ یعنی هم فرد به تنهایی باید آنها را دارا باشد و هم جمع این ویژگی ها عبارت است از:
بخش سوم
الف. رابطه با نوجوانان مسجد
ب. رابطه با جوانان مسجد
ج. رابطه با بزرگ سالان مسجد
3. رابطه هیأت أمنا با بسیج مسجد
4. رابطه هیأت أمنا با اهالی محل و همسایگان مسجد
روابط هیأت أمنای مسجد
از آن رو که اعضای هیأت أمنای مسجد از میان مؤمنان مسجد هستند و برای سامان دهی و پیش برد فعالیت های مسجد انتخاب می شوند، با تمامی افراد و گروه های مسجد سر و کار دارند. بنابراین، هیأت أمنای نمونه و شایسته باید روابطی حسنه و نیکو با تمامی افراد و گروه های موجود در مسجد و همسایگان آن داشته باشند؛ از جمله:
رابطه هیأت أمنا با امام جماعت مسجد
مهم ترین و با اهمیت ترین فرد در مسجد، که نقش کلیدی در آن دارد، امام جماعت مسجد است. چنان که گفته شد، امام جماعت مسجد، خود یکی از اعضای هیأت أمناست. اما در اینجا در صدد بیان رابطه دیگر اعضای هیأت أمنای مسجد با امام جماعت مسجد هستیم. ازهیأت أمنای مسجد انتظار می رود به دلیل جایگاه والای امام جماعت در مسجد، با ایشان رابطه ای معقول و منطقی همراه با صمیمیت داشته باشند؛ رابطه ای که هم، شأن و جایگاه امام جماعت درآن حفظ شود و هم، موجب پیشبرد اهداف اساسی و اصولی مسجد گردد. متأسفانه گاهی برخی از اعضای هیأت أمنا رابطه ای ارباب مأبانه نسبت به امام جماعت مسجد دارند و او را در استخدام خود می بینند این نگرش بسیار ناشایست و به دور از ادب است و بی حرمتی نسبت به روحانیت و پاس داران دین می رساند.
هیأت أمنا و اعضای آن باید به گونه ای با امام جماعت رفتار کنند که مردم و نمازگزاران مسجد رفتار آنها را پشتیبانی و حمایت و تأیید جایگاه و شخصیت امام جماعت فرض کنند؛ زیرا مردم امام جماعت مسجد را نماد اسلام می دانند. سیاست گذاری های موجود درمسجد زمانی به فعلیت می رسد و پرثمر واقع می شود که رابطه اعضای هیأت أمنا با امام جماعت مسجد، رابطه ای ناگسستنی و پیوندی قوی باشد و اختلاف سلیقه های موجود، نباید شکافی در این ارتباط طمیمی ایجاد کند؟ زیرا در این صورت بیشترین صدمه و لطمه نصیب بنیان مسجد می شود و این گناهی نابخشودنی است.
رابطه هیأت أمنا با نمازگزاران مسجد
الف. رابطه با نوجونان
نوجونان در حساس ترین دوران زندگی خود به سر می برند و به تعبیر روان شناسان، در دوره «انتقال» از کودکی به جوانی و بزرگ سالی قرار دارند؛ از یک سو، می خواهند کارهای دوران کودکی را کنار بگذارند و از سوی دیگر، توانایی و تجربه لازم برای حل مسائل و مشکلات خود را ندارند. وجود این دو حالت باعث بروز مشکلاتی در روحیات نوجوانان شده، آرامش روحی و روانی آنها را سلب می کند. به همین دلیل، ناسازگاری و بر آشفتگی و پرخاش در این دوران بیش از سایر اوقات در آنها مشاهده می شود این گونه رفتارها، در هر زمان و مکانی ممکن است بروز نماید؛ مسجد نیز از این قاعده مستثنی نیست.
پس اگرمشاهده شد که برخی از نوجوانان برای وجود، در مسجد سروصدا و برای مؤمنان ایجاد مزاحمت می کنند و حرمت مسجد را رعایت نمی نمایند، متولیان و هیأت أمنا چه باید بکنند تا هم نظم مسجد حفظ گردد و هم از بروز هرگونه تنش و برخوردی جلوگیری شود؟
امام علی7 در نامه ای خطاب به فرزندش، اما حسن مجتبی7 می نویسد: « إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ ءٍ قَبِلَتْه »؛[7] قلب نوجوان مانند زمین شکافته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود.
این سخن گران بهای امیرالمومنین7 نکاتی دارد که با رعایت آنها، مشکلات ناشی از ورحیات نوجوانان حس می شود و توجه به آن توسط هیأت أمنا در موفق و نمونه بودن آنها ذخیل است.
نکته اول. همان گونه که امام علی7 این سخنان را مستقیماً و با دادوفریادکردن برای امام مجتبی7 بیان نکردند، بلکه به صورت نامه و نوشته در اختیار ایشان قرار دادند، هیأت أمنای مسجد نیز می توانند به وسیله نصب تابلوها و نوشته هایی با مضامین تربیتی، نوجوانان مسجد را هدایت کنند؛ زیرا مؤمنان می توانند با نشان دادن تابلوها و نوشته ها به افراد خاطی و بدون ایجاد کوچک ترین تنشی افراد را هدایت و فضای مناسب، برای عبادت مؤمنان ایجاد کنند.
نکته دوم. هیأت أمنای مسجد نه تنها باید از حضور نوجوانان در مسجد به سادگی عبور نکنند، بلکه باید با برخوردهای ویژه و همراه با تشویق و مشارکت عملی آنها در امور و برنامه های مسجد، نوجوانان را به مساجد جذب کنند.
نکته سوم. باید از راه های محبت آمیز و دوستانه با نوجوانان برخورد کرد، نه با امرونهی و دادوفریادکردن؛ زیرا هرگونه افراط در برخورد با نوجوانان ممکن است به گستاخی و لجاجت و ستیزه جویی آنها منتهی شود؛ چنان که امیرمؤمنان7 فرمودند: «افراط و زیاده روی در سرزنش، شعله های لجاجت را دامن می زند»،[8] از این رو، اعضای هیأت أمنای مسجد تا آنجا که امکان دارد، باید برخورد صحیح و مسالمت آمیز و متناسب با شأن و شخصیت نوجوانان خاطی داشته باشند.
نکته چهارم. باید توجه داشت که خطاها و اشتباهات نوجوانان در بیشتر موارد، تعمدی و از سر غرض نیست، بلکه شرایط خاص سنی آنها باعث بروز این گونه رفتارها می شود. از این رو، باید سعی کرد بذر هدایت به گونه ای در دل نوجوانان پاشیده شود تا از آنها در آینده افرادی عاشق نسبت به مسجد و امور خیر به دست آید.
نکته پنجم. آگاهی دادن به نوجوانان در خصوص مسجد از جمله وظایف اهل مسجد است. متأسفانه بیشتر نوجوانان ما از تقدس و عظمت مسجد و تفاوتی که با سایر مکان ها دارد و نیز احکام مربوط به آنها اطلاع کافی ندارند و به همین دلیل، گاهی شاهد رفتارهای نامناسب از سوی آنها هستیم، بدین روی، لازم است در این زمینه آگاهی لازم از راه های گوناگون از قبیل برگزاری کلاس های و مسابقات به آنها داده شود.
بنابراین هیأت أمنا با برخورد محبت آمیز، توجهات خاص، تذکرات غیر مستقیم، مشارکت دادن نوجوانان در امور مسجد و آگاهی دادن به آنها در مورد مسجد، می توان نقش و جایگاه خاص خود را در این باره به نحو احسن ایفا کرد[9] و این موفقیت بزرگی برای هیأت أمنای مسجد به شمار می آید.
گفتار شهید مطهری1 ما را به برخورد محبت آمیز با نوجوانان هشدار می دهد. ایشان فرموده اند: «بچه را باید در محیط مشوق نماز خواندن برد. این به تجربه ثابت شده که اگر به مسجد نرود، اگر در جمع نباشد نماز خواندن جمع را نبیند، به این کار تشویق نمی شود؛ چون اصلاً حضور در جمع مشوق انسان است، آدم بزرگ هم وقتی خودش را در جمع اهل عبادت می بیند، روح عبادت بیشتری پیدا می کند... اسلام می گوید: بچه را وادار به نماز خواندن کن، نمی گوید: آقامأبانه فرمان بده، تشر بزن، دعوایش کن، نه، از هر وسیله ای که می دانید بهتر می شود برای تشویق او به عبادت و نماز خواندن استفاده کرد. ما خودمان که از بچگی با مساجد و معابد آشنا بودیم در این اوضاع و احوال امروز، چقدر به مسجد می رویم که بچه های ما که هفت سال شده اند به دبستان و بعد به دانشگاه رفته اند، ولی اصلاً پایشان به مسجد نرسیده است، بروند؟ خوب، اینها قهراً از مساجد فراری می شوند.»[10]
ب. رابطه با جوانان (علاوه بر نکاتی که درقسمت قبل بیان شد، نکات دیگری نیز در رابطه باجوانان اهل مسجد باید مدنظر داشت.) جوانان مؤمن، که خود را در فضایی معنوی و اسلامی قرار داده اند، دارای شخصیتی تکامل یافته هستند و برای داشتن و نگه داری چنین شخصیت، از نوع برخورد افراد با خودشان، به سادگی نمی گذرند و انتظار ندارند که شخصیت آنها با رفتار و برخورد دیگران زیر سوال برود و شکسته شود.
بدین روی، هیأت أمنای نمونه با برخورد صحیح و رابطه ای دوستانه، نه تنها سبب فرار جوانان از مسجد نمی شوند، بلکه شخصیت جوان را درک می کنند و هر چه بیشتر به این شخصیت احترام قایل می شود تا اساب ماندگاری آنان در مسجد فراهم آید. در این باره،توجه به چند نکته لازم است:
اول. اعضای هیأت أمنای مسجد نسبت به جوانان اهل مسجد، برادرانه رفتار کنند، نه مسولانه که نتیجه آن موضوع گیری جوانان در مقابل اعمال و افکار آنها باشد.
دوم. جوانان را در مسائل مربوط به مسجد دخالت دهند و از آنها نظرخواهی کنند چون احترام به نظر افراد، به خصوص جوانان اهل مسجد، موجب هم گرایی و همدلی آنها با خود اعضاست.
سوم. جوانان دوست دارند که از توانایی های آنها استفاده شود. از این رو، اعضای هیأت أمنای مسجد طبق رابطه دوستانه ای که با جوانان اهل مسجد دارند، در کارهای مسجد، علاوه بر نظرخواهی از آنها، ایشان را دخالت دهند و کارها را به آنها واگذار کنند. شاهد این موضوع در طول هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، حضور جوانان و نوجوانان فداکار مانند حسین فهمیده و سردار باقری در جبهه ها بود.
چهارم. دانش آموزان و دانشجویان نمونه نمازگزار در مسجد را که در مقاطع گوناگون مشغول تحصیل هستند، معرفی کنند و از طرف اعضای هیأت أمنای مسجد، به آنها جوایزی بدهند. تأمین بخشی از هزینه تحصیل جوانان در دانشگاه، اسباب استحکام رابطه آنها با مسجد می شود.
پنجم. در فعالیت ها و نوع تفکر جوانان مؤمن اهل مسجد، دخالت های بی جا و غیر مسئولانه افراد مسن هیأت أمنای مسجد با نوجوانان و جوانان مساوی است با سست شدن عقاید آنها.
ششم. در مبارزه با تهاجم فرهنگی دشمن، که برای جوانان طراحی شده است، برنامه هایی را اجرا کنند؛ مثلاً، برای رفع مشکلات ازدواج جوانان مسجد، از مؤمنان. مسجد کمک بگیرند و به آنها وام های بلندمدت بپردازند.
به یقین، چه رابطه فعال موجب می شود بین جوانان با اعضای هیأت أمنای مسجد، پیوند ایجاد شود و آنان تمام تلاش خود را برای پیشبرد اهداف هیأت أمنای مسجد به کار می گیرند و حرف شنوی بیشتری خواهند داشت.
در پایان نیز ذکر چند نکته ای ضروری است:
اولاً، حضور جوانان در مسجد موجب هماهنگی بافت جامعه خواهد شد.
ثانیاً، جوانان اهل صداقت هستند و چون اهدافی دارند که فراگیر و پایان ناپذیر است این روحیه تحسین برانگیز باید توسط مدیریت مسجد، به خصوص اعضای هیأت أمنای مسجد در نظر گرفته شود.
ج. رابطه با بزرگ سالان نمازگزاران بزرگ سال و مسن مسجد، که معمولاً بیشترین افراد حاضر در مسجد را تشکیل می دهند، پیشتوانه اصلی هیأت أمنای مسجد درفعالیت ها و امور مسجد به شمار می آیند اینان از نمازگزاران دیرین مسجدند و هیأت أمنا می توانند با تعامل مناسب با آنها امور مسجد را به خوبی پیش ببرند. هیأت أمنای نمونه، باید رابطه ای دوستانه و صمیمانه با این افراد داشته باشند تا علاوه بر استفاده از نظرات ارزشمند آنها، ازقدرت و تمکن مالی شان نیز برای تأمین هزینه های مسجد استفاده ببرند.
البته گاهی افراد مسن نسبت به برخی از کارهای افراد دیگر، اغماز نوجوانان و جوانان و اعضای هیأت أمنای مسجد، انتقاداتی دارند، که ممکن است بعضی از آنها به جا هم باشد. به همین دلیل، باید نسبت به انقادات و ایرادات این گروه توجه خاص شود چنانچه انتقاداتشان هم به جای نبود به دلیل شرایط سنی آنها، با این ایرادات کرمیانه برخورد شود تا ضمن احترام به آنها، در مسجد تنش ایجاد نگردد.
اهمیت بومی و محلی بودن اعضای هیأت أمنا و شناخت آنها نسبت به فرهنگ، و یپگیری ها و نوع برخورد نمازگزاران در ارتباط آنها با بزرگسالان بیش از پیش پررنگ تر می شود زیرا اگر شناخت کافی از نوع برخورد نمازگزاران مسجد که بیشتر افراد میان سال و بزرگ سال هستند، وجود نداشته باشد تنش های زیادی ایجاد می گردد متأسفانه گاهی مشاهده می شود که افراد بزرگ سال مسجد نیز از احکام و آداب و اطلاعات نسبت به مسجد بی خبرند. در این موارد، لازم است اعضای هیأت أمنا با حفظ احترام افراد، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مانند تشکیل جلسات رسمی سخنرانی آگاهی لازم را به این افراد بدهند. این کار بر خانواده آنها نیز اثراتی مثبت خواهد داشت.
اعضای هیأت أمنای مسجد که امین مردم در اجرای طرح ها و فعالیت های مسجد هستند با داشتن رابطه ای صمیمی با بزرگ سالان و افراد تأثیرگذار در مسجد، می توانند امانت داری خود را در کارها اثبات کنند.
هیأت أمنای نمونه، با تمامی افراد مسجدی رفتاری صمیمانه و بدون تبعیض دارد. نباید نوع برخود اعضا با افرد متمول و افراد کم درآمد ناعادلانه باشد. در این صورت، ضربه ای سهمگین بر پیکره عمران مسجد، اعم از عبادی و اجتماعی وارد می شود.
4. رابطه هیأت أمنا با اهالی محل و همسایگان مسجد
هیأت أمنای نمونه در رابطه با اهالی محل و همسایگان مسجد، باید برنامه ریزی صحیح و به دور از افراط و تفریط داشته باشند و افراد محل و همسایگان مسجد را خوب شناسایی کنند و با آنها رابطه ای صمیمی و دوستانه داشته باشند.
نکته ضروری آن که هیأت أمنا در مرحله اول، باید در جهت معنویات و اخلاقیات اسلامی خودسازی داشته باشند و مصداق روشنی از ایه(بَلى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِن )[11] آرى، کسى که روى خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، ... باشند و در مرحله بعد، باید افراد خانواده شان از فعال ترین افراد در رفت و آمد به مسجد باشند، یعین کسانی که مردم را به نماز دعوت می کند اگر وابستگان شان در این راه پیش قدم باشند، موفق ترند. در مرحله سوم، آنان می توانند با برقراری رابطه ای قوی و اصولی با همسایگان، اعم از کسبه و ساکنان محل، موجب ترغیب آنها به مسجد شوند.
به یقیق، رابطه ای خوب و صمیمی با افراد محل و همسایگان مسجد، اسباب ورود آنها به مسجد می شود. به عکس، رابطه ای خشک و زننده موجب دوری مردم از مسجد می گردد. (توضیحات بیشتری در این زمینه، در بخش «نقش هیأت أمنا در جذب مردم به مسجد» خواهد آمد.)
بخش چهارم
الف. خواسته های امام جماعت از هیأت أمنا
ب. خواسته های نمازگزاران از هیأت أمنا
ج. خواسته های اهالی محل و همسایگان از هیأت أمنا
2. فاصله ها
خواسته ها و فاصله ها
با تشکیل هر گروه و هیأت، افراد مرتبط با آنها، خواسته هایی دارند و این گروه و هیأت باید خواسته های منطقی افراد پاسخ بدهند. نماز گزاران مسجد، اعم از امام جماعت، اهالی محل و همسایگان مسجد، به خصوص نوجوانان و جوانان از هیأت أمنای مسجد، که گروه مدیریت مسجد به شمار می آید، خواسته هایی دارند. اینک به بررسی برخی از خواسته های این افراد می پردازیم. قابل ذکر که خواسته های افراد مذکور معمولاً با تغییر محیط و قرار گرفتن مسجد در نواحی گوناگون، تفاوت دارد. بنابراین، در اینجا وجه مشترک خواسته های این افراد در نواحی گوناگون ذکر می شود.
این موضوع را می توان در دو بخش اصلی «خواسته های» و «فاصله ها» بررسی کرد؛ بررسی خواسته های افراد مذکور و بررسی فاصله هیأت أمنا تا حد مطلوب و اید آل.
الف. خواسته های امام جماعت از هیأت أمنای مسجد
به یقین، خواسته های امام جماعت به عنوان مهم ترین رکن مسجد در جهت پیشرفت فعالیت های کلی مسجد است؛ چرا که او علاوه بر اینکه یکی از اعضای هیأت أمناست، از جمله فعال ترین افرادی است که همواره در مسجد حاضر می شود. بدین روی، در برخورد با او، باید به چند نکته توجه نمود:
2. مشورت با امام جماعت و نظر خواهی از او در امور مسجد
امام جماعت از هیأت أمنای مسجد توقع دارد در برنامه ریزی و جهت دهی فعالیت های مسجد، با او مشورت نمایند و از او نظرخواهی کنند.
3- توجه هیأت أمنا به پیشنهادات و نظرات امام جماعت
امام جماعت برای پیشبرد فعالیت های اصولی و اساسی و احیای کارکردهای مسجد، با توجه به تجربه هایی که دارد و یا با نظرخواهی از دیگران، برنامه ها و راه کارهایی دارد که برای اجرای آنها، هیأت أمنای مسجد توقع همکاری دارد.
4. حفظ حرمت امام جماعت
متأسفانه یکی از حرمت شکنی هایی که در مسجد نسبت به امام جماعت، چه از روی ناآگاهی و چه با آگاهی برخی افراد، صورت می پذیرد دادن حق الزحمه (پول ماهیانه) به امام جماعت در بین نمازگزاران است که شأن امام جماعت را پایین می آورد. امام جماعت از هیأت أمنای نمونه نه تنها توقع حرمت شکنی ندارد، بلکه انتظار دارد که این کار ار به صورتی انجام دهند که حرمت ایشان از بین نرود.
5. حمایت از امام جماعت در برابر مشکلات
گاهی برای امام جماعت مشکلاتی پیش می آید؛ همان گونه که برای دیگران. در این موارد، او برای رفع آنها نیاز به حمایت هیأت أمنای مسجد دارد. امام جماعت انتظار دارد هیأت أمنا درطول سال، هر روز به مسجد بیایند و از مشکلات او و چگونگی فعالیت هایش با خبر باشند، نه اینکه آنها تنها در ایام خاصی به مسجد بییند و از روند کار مسجد بی اطلاع باشند.
6. دخالت نکردن در امور مخصوص به امام جماعت
امام جماعت هرگز توقع ندارد هیأت أمنای مسجد در امور که منحصر به ایشان است، دخالت کنند. آنان می توانند در این زمینه تنها به دادن پیشنهاد اکتفا کنند.
ب. خواسته های نمازگزاران از هیأت أمنای مسجد
1. خواسته های جوانان و نوجوانان
جوانان و نوجوانان اهل مسجد، از یک سو از روحیه ای پر نشاط و شاد برخوردارند و از سویی دیگر، به دنبال تکمیل شخصیت در حال تکامل خود هستند. بنابراین، خواسته های این گروه تحت الشاع این دو روحیه است، خواسته هایی همچون:
الف ـ برخورد صحیح
بهترین برخورد با شور و نشاط جوانانی که خود عاملی در جهت حفظ و تکامل شخصیت جوانان و نوجوانان است، برخورد صحیح و به دور از تنش و پرخاشگری اهل مسجد، به خصوص اعضای هیأت أمنا با این گروه است. جوانان و نوجوانان نمازگزار در مسجد توقع دارند برخوردهای دیگران با آنها به گونه ای باشد که علاوه بر رعایت احترام اجتماعی آنها، طراوت و سرزندگی نیز به همراه داشته باشند. آنها هرگز انتظار ندارند برخوردهای هیأت أمنا، خشک و مقدس نما و تعصب گرایانه باشد تا با دیدن این گونه برخورد درباره عدم حضور خود در مسجد تصمیم بگیرند.
ب ـ نظرخواهی
این گروه سنی تأثیرگذارترین گروه بر برنامه های مسجد است. پس باید برنامه ریز فعالیت های مسجد با خواسته های این گروه تطابق داشته باشد. خواسته جوانان از هیأت أمنا این است که در برنامه ریزی و اجرای فعالیت های مسجد از آنها نظرخواهی شود.
بهادادن به جوانان و نوجوانان و درک صحیح شخصیت آنها، که خواسته منطقی جوانان و نوجوانان است، با نظرخواهی و اجرای پیشنهادهای آنها انجام خواهد شد. این اقدام سبب خود باوری و احساس شخصیت در آنها می گردد. البته «بهادادن به جوانان» به معنای اختیاردادن زیاد غیرمنطقی به جوانان و یا پذیرش هر نوع نظریه و سلیقه آنان نیست.[12]
ج ـ عضویت در هیأت أمنا
جوانان و نوجوانان فعال مسجد دوست دارند یکی از افراد جمع شان به نمایندگی از آنها، خواسته هایشان را به هیأت أمنا منتقل کند. به جاست هیأت أمنای نمونه برای اجرایی کردن این کار، یک نفر از این گروه را انتخاب کند و از طریق او، از خواسته های جوانان و نوجوانان با خبر شوند. این شخص می تواند به عنوان هیأت أمنای مسجد به شمار آید.
د ـ دعوت از شخصیت های موجه و محبوب جوانان در مسجد
یکی از خواسته های اجتماعی جوانان «الگوپذیری» است. جوانان در جامعه، خواستار کسانی است که در رفتار و گفتار برای او الگو باشند.[13] بنابراین، با توجه به نگرش ها و ویژگی های رفتاری و اخلاقی جوانان و نوجوانان و تأثیرپذیری و الگوگیری آنها، لازم است هیأت أمنا با مشارکت و مشورت و همکاری خود جوانان، شخصیت های محبوب جوانان را در سطح شهر شناسایی کند و آنان را به مسجد دعوت نماید تا در جمع نمازگزاران حاضر شوند و یا اگر شخصیت برجسته و توانایی است مراسم سخنرانی برای او تشکیل دهند.
ه ـ تصدی امور مسجد
مسجدی فعال و موفق است که جوانان و نوجوانان بیشتری در آن حضور یابند و به فعالیت های گوناگون مشغول باشند. جوانان و نوجوانان از هیأت أمنای مسجد تقاضا دارند بخشی از فعالیت های مسجد را به آنها واگذار کنند این کار در کسب تجربه، پیشرفت امور، جذب آنان به مسجد و ساخت شخصیت آنها بسیار مؤثر است.
و ـ فراهم کردن امکانات فرهنگی و ورزشی
این یکی از خواسته های بسیار مهم جوانان و نوجوانان است؛ زیرا از جمله مهم ترین عوامل جذب آنها و ماندگاری شان در مسجد، وجود فضای کافی فرهنگی، اعم از کانون فرهنگی، کتاب خانه، تالار نمایش و مانند آن است. در اختیار قراردادن امکانات ورزشی در فضاهای مناسب، از خواسته های مهم جوانان و نوجوانان است و به پر شورکردن حضور آنها در مسجد می انجامد و این مبارزه ای جدی با عوامل انحرافی خارج مسجد است.
ز ـ طراح مسائل جوانان و حل مشکلات آنها
مسجد باید پاسخ گوی مشکلات جوانان، اعم از دینی و غیر دینی ـ یعنی معنوی و مادی ـ باشد. لازم است هیأت أمنا و امام جماعت با تشکیل جلسات و یژه ای برای جوانان و نوجوانان، مطالبی را برا اساس نیازهای و پیشنهادهای آنان مطرح کنند و در صورت لزوم، برای پر بار شدن این جلسات، می توان از کارشناسان و میهمانان نیز دعوت کرد.[14]
برنامه های مسجد باید با نیازهای فکری، فرهنگی و عقیدتی جوانان و نوجوانان انطباق داشته باشد و مناسب ترین برنامه ها را، که با شرایط زمان و مسایل روز هماهنگی دارد، انجام داد.
مسائلی مانند بلوغ، روابط دختر و پسر، ازدواج، تحصیل، بررسی آثار تربیتی نماز، نقش نماز در زندگی زوج های جوان، عشق مجازی یا حقیقی، روابط صحیح زناشویی، از جلمه مسائلی است که امروزه برای جوانان مطرح است.[15]
ح ـ متنوع کردن برنامه های مربوط به جوانان
در صورت عدم تنوع در برنامه های مسجد، که باید توسط مدیریت آن صورت پذیرد، جوانان و نوجوانان مؤمن مسجدی به جاهای دیگر پناه می برند.
ط ـ تشویق
جوانان و نوجوانان مؤمن مسجدی از هیأت أمنا انتظار دارند در پاسخ دادن به تلاش آنها در جهت همکاری با مسجد، مورد تمجید و تشویق قرار بگیرند. برای مثال، معرفی ممتازان مسجد، دانشگاه ها و مدارس و اعطای جایزه به آنها.
2 ـ خواسته های بزرگ سالان
بزرگ ترهای مسجد هم خواسته ها و توقع هایی دارند که این اهتمام و دقت آنها را نسبت به مسائل مسجد می رساند؛ خواسته هایی چون:
الف ـ حفظ فضای معنوی مسجد
فضای مسجد معنوی و مقدس می باشد ولی گاهی عواملی سبب از بین رفتن یا کم رنگ شدن این فضای مقدس می شود که بزرگ سالان مسجد، تقاضای حفظ آن را دارند.
ب ـ رعایت احترام
همان طور که در قسمت رابطه هیأت أمنا با بزرگ سالان گفتیم، پیرمردها و افراد مسن از نمازگزاران دیرین مسجد به شمار می روند و از اعضای هیأت أمنای مسجد و دیگر افراد انتظار دارند.
ج ـ برنامه ریزی صحیح برای فرزندان شان
دغدغه ای که بزرگترها مسجد دارند مربوط به جوانان و نوجوانان (فرزندانشان) می باشد. همان طورکه در قسمت های سابق، خواسته های جوانان و نوجوانان را گفتیم، بزرگان مسجد نیز این دغدغه را در چنین قالبی دنبال می کنند و هیأت أمنای موفق مسجد اسباب ورود و ماندگاری جوانان و نوجوانان (فرزندان بزرگترهای مسجد) را فراهم می کند.
د ـ برنامه ریزی صحیح و اصولی در فعالیت های مسجد
با توجه به شرایط سنی این عده، از دیگر خواسته های آنها این است که چون وقت بیشتری دارند، در زمینه برنامه های خاص، اعم از عبادی و تفریحی، برای آنها برنامه ریزی شود.
ه ـ دریافت گزارش عملکرد هیأت أمنا
بزرگان مسجد، که اعضای هیأت أمنا را به عنوان «امین» خود در امور مسجد انتخاب کرده اندف توقع دارند انان، عملکرد خود را در زمینه فعالیت های مسجد به اطلاع شان برسانند.
و ـ نظرخواهی
این گروه سنی با توجه به تجربیاتی که در اختیار دارند، خواستار در میان گذاشتن مشکلات مسجد از جانب هیأت أمنا با آنها هستند و دوست دارند که در این زمینه از آنها نظرخواهی شود و در صورت امکان پیشنهادهای آنها عملی گردد.
3.خواسته های اهالی محل و همسایگان مسجد
اهالی محل و همسایگان مسجد از هیأت أمنای مسجد توقعاتی دارند. در اینجا، می توان به برخی از این موارد اشاره کرد:
الف ـ فراهم ساختن فضای مناسب برای حضور در مسجد
اینکه همسایگان و اهالی محل از وظیفه خود نسبت به مسجد آگاهی لازم به دست بیاورند، کافی نیست بلکه علاوه بر این، آنان انتظار دارند با توجه به نوع فرهنگ و سنت ها، فضای مناسبی برای حضور آنها در مسجد فراهم آید تا بتوانند از فضای معنوی و روحانی مسجد و از برنامه های متعالی آن استفاده کنند.
ب ـ ترویج مسائل مذهبی در بین اهالی محل و همسایگان مسجد
این افراد از هیأت أمنا و مجموعه فرهنگی مسجد انتظار دارند برای ترویج مسائل فرهنگی در بین خود و خانواده هایشان، برنامه ریزی های لازم را انجام دهند و هیأت أمنایی موفق است که این خواسته آنها را اجابت کند.
ج ـ همکاری با آنها برای برگزاری مراسم عزاداری
برنامه ریزی از جهت وقت و امکانات برای برگزاری چنین مراسمی که معمولاً در مسجد انجام می شود، از خواسته های اهالی محل و همسایگان مسجد است تا هر گاه برای برگزاری مراسم عزاداری به فضای مسجد نیاز پیدا کردند، دچار مشکل نشوند.
د- ایجاد فضای مناسب فرهنگی برای فرزندانشان
ه ـ عدم مزاحمت برای آنها از سوی مسجد
گاهی صدای بلندگو یا رفت وآمد به برخی از مساجد موجب ازار و اذیت همسایگان است لازم است هیأت أمنا از چنین اذیت و آزاری جلوگیری کنند.
و ـ برخورد صحیح با آنها
برای پرداختن به این مسائل، در بخش هفتم توضیحات بیشتری تقدیم می گردد.
2. فاصله ها
درست است که با بیان خواسته ها، به ذهن می رسد هیأت أمنای نمونه مجموعه ای است که به وظایف و خواسته ها پاسخ داده و در این صورت است که فاصله آنها با ایده ال به حداقل می رسد، ولی برخی فاصله ها نیز تا رسیدن به حد ایده آل وجود دارد.
پیامبر اکرم6 فرمودند: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرْ کَبِیرَنَا وَ یَرْحَمْ صَغِیرَنَا»؛[16] از ما نیست که حرمت بزرگ تر ها و سال خوردگان ما را رعایت نکند و به کوچک ترهای ما نگاه مهربانانه نداشته باشد.
از این روایت چنین برداشت می شود که اولاً، باید توجه داشت افرادی که به مسجد می آیند، اعم از بزرگ و کوچک، مسلمان و متدین هستند و باید حرمت شان را نگه داشت و با مهربانی به آنها توجه کرد؛ همان گونه که پیامبر آنها را «کبیرنا و صغیرنا»، یعنی بزرگ ترهای ما و کوچک ترهای ما، خطاب می کنند. ثانیاً این هشداری است به کسانی که این امر را رعایت نمی کنند؛ «لیس منا»؛ از ما نیست. بنابراین، یکی از فاصله های موجود بین هیأت أمنا با خواسته مشترک همه افراد، برخورد ناصحیح هیأت أمنا با آنهاست. همچنین دور بودن هیأت أمنا از مسائل مربوط به آنها که اسباب دوری افراد از مسجد را فراهم کرده است. از جمله فاصله هایی که هیأت أمنا باید آنها را از میان بردارند این است که ابتدا از خود عبور کنند و در مجموعه مدیریتی، «خود» را ملاک قرار ندهند، بکله جمع و مسائل مربوط به مسجد و این مکان مقدس را در نظر بگیرند. فاصله های موجود آسیب های مسجد را شکل می دهد و رفع آنها نیاز به تفکر و تدبر دارد. عدم همکاری لازم اعضا با نمازگزاران و اهالی محل و همسایگان و فقدان انسجام کافی در بین آنها، توجه نداشتن به برنامه های جوانان، بی احترامی نسبت به امام جماعت و خود را صاحب مسجد دانستن و عدم توجه کافی به مسائل مربوطبه مسجد از جلمه فاصله هایی است که باید از بینبرود و روابط را روشن و منظم کند.
چرا هیأت أمنا نباید برای پیشبرد اهداف متعالی مسجد به دنبال تأمین مسکن امام جماعت و خادم باشند؟
چرا هیأت أمنا مسائل مربوطبه جوانان و نوجوانان را سرلوحه کار خود قرار نمی دهند؟
چرا هیأت أمنا و اعضا رابطه ای مستبدانه و حاکم مآبان نسبت به مردم و نمازگزاران دارند؟
چرا ... ؟
این پرسش ها و این فاصله ها که بین هیأت أمنا با خواسته های نمازگزاران مسجد وجود دارد باید از بین برود.
بخش پنجم
بایسته ها و وظایف هیأت أمنای مسجد
اعضای هیأت أمنا به عنوان جمع مدیریتی مسجد، نسبت به نمازگزاران، همچنین ساختمان آن و دیگر مسائل مربوط به مسجد وظایفی دارند که باید به طور کامل آنها را رعایت کنند. پرداختن به این وظایف ـ یعنی انجام آنها به طور صحیح و دقیق، آنان را «نمونه» می گرداند.
اهم وظایف هیأت أمنای مسجد به شرح ذیل است:
1. اجرای قوانین و انجام وظایف خود
اعظای هیأت أمنای مسجد باید آنچه را قانون «نظارت بر مساجد» بر عهده آنها گذاشته است، به نحو احسن انجام دهند و طبق قانون عمل نمایند همچنین مصوباتی را هم که در جلسات هیأت أمنا به تصویب می رسد باید انجام دهند. تهیه دستورالعمل و شرح وظایف هیأت أمنای مسجد و مسئولان واحدهای گوناگون مسجد از دیگر وظایف آنهاست. پیش از همه انتخاب رئیس هیأت أمنا برعهده آنهاست تا امور در مسیر درست خود جریان یابد.
2. ایجاد معاونت های لازم
برای شکوفایی مسجد، هیأت أمنا باید معاونت های گوناگون، اعم از فرهنگی، ورزشی، آموزشی، اجتماعی، سیاسی، عبادی و اقتصادی تشکیل دهند تا در همه جنبه ها فعالیت های لازم صورت پذیرد.
3. هماهنگی بین همه گروه ها در مسجد
در مسجد، نقش های گوناگونی وجود دارد؛ از جمله بسیج، امامت جماعت، کانون فرهنگی، نمازگزاران و اعضای صندوق قرض الحسنه. هیأت أمنا باید با همه آنها هماهنگ بوده و تعامل سازنده داشته باشد. البته این به معنای پذیرش نظر دیگران و دست کشیدن از نظر خود نیست، بلکه گفت وگو در موارد گوناگون و حل مشکلات، راه کار میانی است.[17]
4. برنامه ریزی صحیح برای نوجوانان و جوانان
با توجه به روحیات جوانان و نوجوانان و فضای فرهنگی جامعه، مسجد برای جذب جوانان و نوجوانان، باید دست کم در دو زمینه فعالیت داشته باشد: فرهنگی؛ ورزشی
هیأت أمنا باید مکانی را از سوی مسجد، برای ورزش جوانان درنظر بگیرد یا دست کم با برنامه ریزی و هماهنگی، تمهیداتی بیندیشند که جوانان و نوجوانان اهل مسجد بتوانند از امکانات ورزشی و فرهنگی و تفریحی در سطح شهر با تخفیف ویژه استفاده کنند.
5. برنامه ریزی برای افزایش حضور نمازگزار در مسجد
برنامه ریزی برای ایجاد فضای مناسب و عالی همراه با معنویت و اخلاق در مسجد برای افزایش حضور نمازگزاران ضروری به نظر می رسد. این از وظایف مهم هیأت أمنای مسجد است که هم تعاملی نیک و شایسته با اهالی محل و همسایگان مسجد داشته باشد و هم با نمازگزاران مسجد.
6.رسیدگی به امور مربوط به مسجد
رسیدگی به امور مربوط به مسجد، مستلزم چند مسئله است که هیأت أمنا باید آنها را رعایت کنند:
اولاً، سعی و کوشش در روشن ساختن جایگاه واقعی و حقیقی مسجد از راه های گوناگون، اعم از طرح مسائل مورد نیاز برای افراد و از طریق اجرای برنامه های مناسب و شایسته در این زمینه
ثانیاً، انتخاب مسئولان امور گوناگون مسجد و نظارت کافی بر عملکرد آنها؛
ثالثاً، شرکت فعالانه و همیشگی اعضا در جلسات هفتگی و ماهانه و شرکت در برنامه های مربوط به مسجد و استماع گزارش های مربوط به نحوه عملکرد و فعالیت های واحدهای گوناگون.
7.تجدیدنظر در برنامه های غیرمناسبت و نیمه فعال و ارائه طرح های تازه
با تجدید نظر در این گونه برنامه ها، پویایی و نشاط در تمامی فعالیت های مسجد، جلوه گر خواهد شد، و توجه به این مهم رمز موفقیت در فعالیت های مسجد است؛ زیرا از یک سو، طرح های کهنه و غیرمناسب از برنامه های هیأت أمنا، دور می شود و از سوی دیگر، با ارائه طرح های نو و مناسب و برنامه ریزی اصولی از طرف هیأت أمنا روح تازه ای بر فعالیت های مسجد حکم فرما می شود و تمامی بخش های مسجد فعال خواهد شد.
8.سیاست گذاری برای برنامه ها و فعالیت های مسجد در طول سال؛[18]
بخش ششم
نقش هیأت أمنا در جذب مردم به مسجد
با توجه به اینکه مسجد جنبه های گوناگونی دارد، رونق و شکوفایی آن به همکاری و تلاش همه جانبه امام جماعت، هیأت أمنا، با نیان و نمازگزاران نیازمند است. از این گذتشه، هیأت أمنا هسته اصلی مدیریت و برنامه ریزی مسجدند. چگونگی فعالیت های آنها در گرایش عمومی نسبت به مسجد تعیین کننده است. فعالیت های این گروه، که بی شک امام جماعت نیز جزو آنان است، می تواند مسجد را در همه جنبه ها به نقطه اوج برساند.
سوالی که وجود دارد این است که هیأت أمنای مسجد برای جذب مردم چه نقشی می تواند ایفا کند؟
ابتدا باید گفت: نقش هیأت أمنا در جذب مردم به مسجد انکارناپذیر است، ولی باید به دنبال راه های جذب مطلوب و با کیفیت از سوی هیأت أمنا بود، زیرا یکی از مؤلفه های اصلی نمونه بودن هیأت أمنا جذب افراد به مسجد است.
خداوند متعال خطاب به پیامبر اعظم6 می فرماید: (فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک )؛[19] اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند. از این ایه چند نکته برداشت می شود:
اول. پیامبر خدا6 قسی القلب و خشن نبوده؛ بعنی متولی و مدیر اصلی دین اسلام انسانی مهربان و رحم دل بوده است.
دوم. از جمله عوامل مؤثر در پراکنده شدن افراد از گرد ما، بی رحمی است.
باید دانست افرادی که متولی و مسئول مجموعه ای می شوند نیازمند افراد تحت مدیریت خود هستند و مدیریت بدون آنها پیشرفت ندارد. پس باید افرادی مهربان و رحم دل و دل سوز نسبت به دین و عرض و مال مردم باشند. هیأت أمنای نمونه باید از رحم دلی و مهربانی کامل بهره مند باشند و با برخورد مناسب با افراد محل، اسباب حضور آنها را در مسجد فراهم کنند.
سوم. رسیدگی به بیماران و یتیمان و خانواده های شهدا و مستمندان و فقرای محل همه از دل سوزی و مهربانی سرچشمه می گیرد؛ یعنی هیأت أمنا در مقابل محرومان و یتیمان و بیماران محل احساس درد و رنج می کنند و نسبت به رنج آنها باید واکنش مناسب از خود نشان دهند؛ مثلاً، علاوه بر بازدید از آنها، تصمیم جدی برای تأسیس صندوقی به منظور رفع مشکلات ایتام محل و تأمین جهیزیه دختران بی بضاعت داشته باشند.
حضور افراد در مسجد به برخی زمینه ها نیز دارد. هر کس با هر شرایط روحی، اعتقادی، فرهنگی و شخصیتی، نمی تواند اهمیت و فضیلت مسجد را درک کند. باید نخست از لحاظ شناختی و عقیدتی افراد را شناسایی کرد سپس آنها را به مسجد فراخواند.[20]
با توجه به حدیث گران بهای امیرالمؤمنین7 به مطلب دیگری نیز پی می بریم. ایشان فرمودند: «أُوصِیکُمَا وَجَمِیعَ وَلَدِی وَ أَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِکُم »[21] شما (امام حسن و امام حسین: و همه فرزندانم و هر که را نوشته ام به او می رسد، به تقوای الهی و نظم در کارها سفارش می کنم. بدین روی:
اولاً، باید بدانیم که تقوای الهی در رأس همه امور است. یکی از مهم ترین عوامل جذب افراد به سوی مسجد، رعایت تقوا از سوی افراد مرتبط به مسجد، به خصوص امام جماعت و هیأت أمنای مسجد است. اخلاص آنها و نیز شایسته بودن افراد خانواده شان و رفت و آمد آنها به مسجد در جذب دیگران مؤثر است.
به طور کلی، می توان گفت: اول خودسازی، دوم خانواده سازی، و بعد جامعه سازی.
ثانیاً، حضرت همه افراد را به نظم در کارها سفارش می کنند. مطمئناً مردم نظم را دوست دارند و مجموعه ای که وظایف خود را خوب و دقیق انجام دهد و دیگران نتیجه مطلوب آن را شاهد باشند، مردم نیز به سوی آنها جذب می شوند. نظم بخشیدن به فعالیت های مسجد از جلمه وظایف هیأت أمنای مسجد است. مردم نسبت به این موضوع حساس هستند؛ مثلاً، ساعت برگزاری مراسم، نوع چینش مدیریت مسجد، و فعالیت های خادم.
ثالثاً، گروهی که در بین خود اختلاف مدیریتی داشته باشند یعنی از نظم کافی برخوردار نیستند این از جمله عواملی است که اگر رعایت شود مردم را به مساجد جذب می کند؛ یعین با اجتناب در اختلافات مدیریتی و با انجام کافی، مردم را به سوی مسجد دعوت کنید.
در بررسی نقاط ضعف وقوت مسجدها، باید گفت: «پایین بودن سطح کمی و کیفی فعالیت های مسجد» از نقاط ضعف مسجد است که سبب حاضرنشدن بسیاری ازافراد در مسجد می شود. از مسجدی که فقط نماز جماعت، آن هم به صورت خشک و بی روح در آن بر قرار است، نمی توان شکوفایی و حضور همه جانبه مردم را انتظار داشت. وقتی مسجد در سطح گسترده فعالیت ندارد، اهالی محل برای حضور در آن کمتر انگیزه دارد.[22]
ولی با بررسی نقاط ضعف و برطرف کردن آنها و تقویت نقاط قوت، که از وظایف هیأت أمنای مسجد است، شاهد حضور گسترده مردم در طول سال در مسجد خواهیم بود. در اینجا، نقش هیأت أمنا پررنگ تر از قبل است.
راه کارهای دیگری که باید به آن توجه کرده این است که اعضای هیأت أمنا باید روابط عمومی قوی با مردم محل داشته باشند، به خصوص برای جذب افراد متمول محل برای کمک به فعالیت های مسجد یا جذب کسانی که در ادارات دارای مسئولیت هایی هستند، کوشا باشند. علاوه بر این، وقتی مردم محل ببینند هیأت أمنای مسجد نسبت به آنها توجه خاصی دارند و برای آمدنشان به مسجد دارای برنامه هستند به مسجد جذب می شوند و خود نیز به یاری اعضای هیأت أمنا می شتابند. البته نباید فراموش کنیم که بسیاری از افراد جامعه نسب به فضیلت مسجد بی اطلاع هستند. یکی از راه های دیگر جذب، آگاهی دادن مردم نسبت به فضیلت مسجد از سوی هسته مدیریتی مسجد است. آگاهی از ثواب زیاد نماز جماعت و عظمت مسجد انگیزه لازم و گرایش کافی در اهالی محل برای حضور در مسجد ایجاد می کند.
از دیگر عوامل جذب، توجه هیأت أمنا نسبت به دعوت از افراد و ساکنان جدید در محل است؛ زیرا آنها با ورودشان به محل، شاهد احترام معتمدان محل می گردند و این خود در جذب آنها بسیار اهمیت دارد. باید اعتراف کرد عملکرد ضعیف بعضی از هیأت أمنای مساجد موجب دور شدن اهالی محل و همسایگان به مسجد می گردد. بدین روی، نقش حساس و حیاتی هیأت أمنا در ایجاد انگیزه برای رفت وآمد مردم به مسجد، بیش از پیش قابل توجه است.
عواملی دیگر در جذب مردم مؤثر است؛ از جمله تبلیغ و دعوت چهره به چهره از افراد محل، برنامه ریزی صحیح برای اوقات فراغت جوانان تأمین امکانات کافی برای حضور آنها در مسجد، و برنامه ریزی برای حضور افراد که تنها فرصت شرکت در نماز جماعت دارند و به دلیل مشغله های خود، از فیض شرکت در دیگر برنامه های مسجد بی بهره اند.
همچنین لازم به ذکر است که در هر منطقه با توجه به اختلاف فرهنگ هایی که وجود دارد، باید متناسب با آن منطق، مدیریت کرد؛ مثلاً راه کارهایی مناسب برای رعایت بهداشت مسجد و جود دارد، چه از طرف مجموعه مدیریتی مسجد؛ مثل رعایت نظافت دست شویی ها و صحن و شبستان و آبدارخانه مسجد. اینها از جمله عواملی هستند که در جذب نمازگزاران مؤثرند و هیأت أمنا باید تمهیدات لازم در این زمینه ها بیندیشند تا مردم با رغبت بیشتری به مسجد بیایند.
بخش هفتم
نقش هیأت أمنا در تأمین منابع مالی مسجد
از جمله نقش های مدیریتی مسجد، نقش مدیریت مسجد در تأمین منابع مالی مسجد است. باید ابتدا دو نکته را در نظر گرفت:
اول. مسجد مخارجی دارد، اعم ازمخارج امام جماعت، خادم و مخارج ساختمان مسجد.
دوم. هیأت أمنای مسجد باید تدابیر لازم برای تأمین مخارج مسجد بیندیشد. حال که نقش مهم هیأت أمنا در این زمینه روشن شد، به بررسی بعضی از راه کارهایی در این زمینه می پردازیم:
الف ـ آگاه کردن مردم و نمازگزاران از فضیلت کمک به مسجد؛
ب ـ نصب صندوق کمک به مخارج مسجد در داخل ورودی مسجد؛
ج ـ اطلاع رسانی و گزارش عملکرد مسجد و مخارج آن به نمازگزران توسط امام جماعت و هیأت أمنا و اعلان نیازهای مسجد به مردم؛
د ـ بر قراری رابطه با افراد نیکوکار برای کمک به مخارج مسجد؛
ه ـ بر قراری ارتباط با مؤسسات خیریه به منظور تأمین – دست کم ـ بخشی از مخارج مسجد؛
و ـ در خواست و پیگیری جدی نسبت به تأمین مخارج مسجد از ادارات ذی ربط،
ز ـ استفاده از فضاهای موجود در اطراف مسجد که جزء اموال مسجد است. گاهی می توان از این فضاها برای ساختن امکان تجاری به نفع مسجد استفاده کرد.
ح ـ استفاده شایسته هر ماه با نظارت کافی از موقوفات مسجد، سبب صرفه جویی و تأمین بخشی از مخارج مسجد می گردد.
بخش هشتم
نقش هیأت أمنا در احیای کارکردهای مسجد
هسته مدیریتی مسجد، که در قالب هیأت أمنا فعالیت می کند، در واقع نقش اصلی و اساسی در احیای کارکردهای گوناگون مسجد دارد؛ زیرا احیای کارکردهای مسجد سبب موفق بودن و نمونه گشتن آن و رسیدن به جایگاه واقعی خود می شود.
مسجد از زمان رسول خدا6 تا کنون در زمینه های گوناگون، نقش هایی ایفا کرده است، ولی برخی از آن کارکردهای اکنون بنا به دلایلی فراموش شده است. بدین روی، لازم است آن کارکردها احیا شود. در این زمینه نقش هیأت أمنا را بررسی می کنیم.
مجموعه کارکردهای مسجد به چند بخش تقسیم می شود:
مسجد خاستگاه علم و آموزش بوده است و پیامبر اعظم و ائمه اطهار7 درس های خودرا در مسجد به مردم ارائه دادند. هیأت أمنای نمونه برای رسیدن به این نقطه، که مسجد تحت مدیریت شان به یک مرکز علمی تبدیل شود، اولاً، باید با برنامه ریزی صحیح و دقیق و نظرخواهی از استادان و جوانان، اعم از دانش آموزان، دانشجویان و طلاب مسجد؛ و ثانیاً، سرمایه گذاری در زمنیه تبلیغ ـ مثل دعوت از سخنرانان برجسته و استادان مبرز؛ و ثالثاً، اگر توانایی ایجاد و دایرکردن کلاس های آموزشی از قبیل برگزاری کانون های فرهنگی و کلاس های بسیج و توانایی تأسیس مؤسسات علمی و پژوهشی را دارند، در احیای این کارکرد مهم گام بردارند و مبارزه ای جدی در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن انجام دهند.
2. کارکردهای اجتماعی ـ فرهنگی
از مسجد می توان موج اجتماعی ـ فرهنگی در جامعه ایجاد کرد و روند مسائل اجتماعی و فرهنگی را تغییر داد. با طرح مسائل و مشکلات فرهنگی و اجتماعی خانواده ها و جوانان، مدارس و دانشگاه ها در مسجد از سوی امام جماعت و بررسی و پیدا کردن راه حل هایی به وسیله نظرخواهی از نمازگزاران و با مدیریت هیأت أمنا، کارکرد اجتماعی و فرهنگی مسجد احیا می گردد.
تلاش و کوشش اعضای هیأت أمنا در ایجاد انگیزه در نمازگزار برای احیای امر به معروف و نهی از منکر در منطقه و محله، از جمله فعالیت های پر فایده اجتماعی و فرهنگی است. همچنین تشکیل اتاق های مشاوره برای جوانان و زوج های جوان محل در مسجد نیز از دیگر راه های احیای این کارکرد به شمار می رود.
3. کارکردهای سیاسی
نگاه تاریخی به این کارکرد مسجد و آثار آن در جامعه دارای اهمیت بسیار است. باید بدانیم که پیامبر اعظم6 بیشترین مذاکرات و تحلیل های سیاسی خود را در مسجد برگزار می کردند و حتی در مسجد النبی مکانی به نام «اسطوانة الوفود» وجود داشت که برای گفت و گوها در نظر گرفته شده بود.[23] اما امروز شاهدیم در مسجد کمتر به مسائل سیاسی پرداخته می شود. احیای این کارکرد به معنای آن نیست که مذاکرات مهم سیاسی کشور در مسجد انجام شود، بکله تحلیل و اطلاع رسانی و اخبار سیاسی در مسجد مورد نظر است؛ زیرا مسجد باید به عنوان یک نهاد سیاسی پویا در جامعه اسلامی به شمار آورده شود و مانع بزرگی بر سر راه انحرافات سیاسی جامعه باشد.
هیأت أمنای مسجد با کمک از افراد سیاسی شهر و منطقه، اقدام به تشکیل جلسات پرسش و پاسخ سیاسی می کند. همچنین با دعوت از استادان، به تحلیل مسائل سیاسی می پردازد. از جمله مهم ترین اقدامات هیأت أمنا همکاری این هیأت با شورای انتخاب، برای بر قراری صندوق انتخابات در مسجد است.
لازم به ذکر است که در مقابل دسیسه ها و سم پاشی های گروهک ها و پس مانده های رژیم گذشته و افکار سیاسی ـ الحادی موجود، بر اعضای هیأت أمنا واجب عقلی و شرعی است که اقدامات لازم را در احیای کارکردهای سیاسی مسجد انجام دهند.
4. کارکردهای نظامی
این بخش نیز از کارکردهای فعال مسجد در تاریخ اسلامی بوده است و اکنون نیز تا حدی با برپایی و تشکیل پایگاه های بسیج در مساجد این ارم رعایت می شود، ولی احیای این کارکرد در مساجد فاقد پایگاه بسیج نیز ضروری است؛ زیرا برکات فراوان فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و امنیتی به همراه دارد. احیای کارکرد نظامی در مساجد دارای پایگاه بسیج، تقویت، حمایت و پشتیبانی از افراد پایگاه و مدیران آن و همکاری لازم با آنهاست.
5. کارکردهای قضائی
کارکردی که امروزه بر خلاف دوره های گوناگون اسلامی، از مظلومیت بیشتری برخوردار است، کارکرد قضائی مسجد است، با اینکه امیرالمؤمنین7 امور قضائی را در مسجد انجام می دادند و اسباب صلح و رسیدگی به دعاوی و اختلافات افراد را در این مکان مقدس برپا می کردند.
در زمان حال، به جاست هسته مدیریت مسجد با همکاری و ارتباط با قوه قضائیه و دادگستری شهر و استان، تقاضای شعبه «حل اختلاف» کنند. ایجاد این شعبه بر عظمت مسجد می افزاید و سبب احیای این کارکرد رافراهم می کند . البته کارکرد قضائی منحصر در کارهای دادگاهی نیست ، بلکه باید این تفکر را در مردم بارور کرد که مسائل اختلافی خود را در فضای معنوی و با صفای مسجد با نظارت و همکاری امام جماعت مسجد، که معتمد و امین مردم است، طرح کنند و به دنبال رفع آن برآیند.
6. کارکردهای اقتصادی
اسلام دینی است که به همه جنبه های زندگی بشر توجه دارد و مسائل جامعه را نیز به خوبی هدایت می کند. مسجد یکی از نهادهای دینی است که کارکردهای اقتصادی نیز دارد. مسجد می تواند به عنوان یک عنصر فعال در مبارزه با فقر ایفای نقش کند و سهم هیأت أمنای مسجد در آن بسیار است:
اولاً، با تقویت دین داری در افرای که زکات و خمس خود را، که از مهم ترین مالیات های اسلامی است، نمی پردازند، می توان انگیزه کافی برای پرداخت، در آنها ایجاد کرد. با پرداخت خمس و زکات توسط نمازگزاران مساجد، تا حد زیادی رنگ فقر از جامعه برطرف می شود.
ثانیاً، با تقویت روحیه تعاون و همکاری در نمازگزاران و انفاق و صدقه آنها، که با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد میسر می گردد، فقرزدایی از جامعه ممکن می گردد. البته با قراردادن صندوق صدقه و کمک به فقیران در مسجد، شناسایی فقران آبرومند به وسیله هیأت أمنا و جمع آوری کمک های نمازگزاران برای افراد آسیب دیده و در مناطق گوناگون، گام مهمی در زدودن فقر برداشته می شود.[24]
7. کارکردهای عبادی ـ اخلاقی
این کارکرد مسجد همیشگی و دائمی است؛ زیرا اساسی ترین فعالیت مسجد عبادت افراد در آن است و هیأت أمنای مسجد وظیفه دارند به برنامه ریزی، امکان برگزاری مراسم عبادی در مسجد فراهم آورند که فضای معنوی مسجد را حفظ کنند.
بخش نهم
آفات هیأت أمنای نامناسب
هر جمع و گروه مدیریتی علاوه بر نقاط قوت و ضعف، باید آسیب هایی را که آن گروه را تهدید می کند، بشناسند و برای جلوگیری از آفت زدگی تلاش کنند. بخش پایانی به بررسی آفات و آسیب هایی اختصاص دارد که متوجه هیأت أمنای مسجد است. با برنامه ریزی در جهت جلوگیری از این آفات، هیأت أمنای نمونه رشد خواهند کرد:
از آفات بسیار خطرناک هیأت أمنا، که سبب می شود مسجد رشد کافی نداشته باشد، آن است که بومی منطقه و محله نباشند. بدتر از آن اینکه اصلاً جزو نمازگزاران مسجد نباشند و فقط گه گاهی به مسجد سر بزنند و در بعضی برنامه دیده شوند.
2. عدم عضویت برخی از اقشار
در جع هیأت أمنای مسجد، گاهی یک گروه سنی خاص با طرز تفکر یکسان و یک سطح عضویت دارند و از دیگر اقشار فرهنگی، بازاری، جوانان و بانوان کسی حضور ندارد این سبب می شود تا تصمیم گیری صحیح انجام نشود.
3. عدم حضور جوانان در برنامه ریزی های مسجد
عدم حضور جوانان در برنامه ریزی فعالیت های مسجد با عنایت به اینکه کشور ما یک کشور جوان است و این قشر از توان بالایی برخوردار است، سبب می گردد برنامه ریزی مسجد به سمتی حرکت کند که مطلوب این قشر نیست.[25]
4. اطلاعات غیر کافی از امور مسجد
اعضای هیأت أمنا گاهی بر اثر نداشتن اطلاعات از تحصیلات علمی کافی و آگاه نبودن از مسائل و احکام مربوط به مسجد و نیز فقدان بینش کافی زمینه انحراف و یا عدول از اصول اساسی را فراهم می آورند.
5. اختلاف مدیریتی در بین هیأت أمنا
از مهمترین آفات و آسیب هایی که متوجه هیأت أمنا می گردد، اختلاف مدیریتی در بین اعضای آن است که گاهی سبب دودستگی یا چند دستگی میان نمازگزاران می شود و فضای مسالمت آمیز مسجد را با نقدهای مخرب آشفته می کند و بر کیفیت فعالیت های مسجد اثر بد می گذارد و مسجد را از آرامش خارج می کند. در این صورت، اهالی محلی هم به دلیل اختلاف هیأت أمنا، انگیزهای برای حضور در مسجد نمی یابند.[26]
6. اختلافات هیأت أمنا با مجموعه های دیگر مسجد
گاهی نیز بین هیأت أمنای مسجد با امام جماعت، خادم، پایگاه بسیج یا کانون فرهنگی اختلافاتی رخ می دهد. به نظر می رسد این اختلافات نتیجه رعایت نکردن سلسله مراتب تشکیلاتی یا بهتر اصلاً فقیدان سلسله مراتب تشکیلاتی صحیح در مسجد است.
7. فقدان برنامه ریزی صحیح برای فعالیت های مسجد
هر گونه کمبود و کاستی در امکانات، وسایل و خدمات دهی و بهداشت و تأسیسات و بنای مسجد و هرگونه ناکارایی و عدم موفقیت در فعالیت های مسجد مستقیماً متوجه هیأت أمناست؛ زیرا آنها مسئول پی گیری هستند و این گونه کبودها و کاستی ها در مسجد محصول فقدان برنامه ریزی صحیح و دقیق آنها برای فعالیت ها و پیشبرد اهداف مسجد است.
8. برخورد غیر صحیح و زننده با نمازگزاران
برخورد تند و زننده بعضی از هیأت أمنا با نمازگزاران، به خصوص کودکان، نوجوانان و جوانان و اعمال روش های خشک و مستبدانه در برخورد با اهل مسجد، سبب مسجدگریزی آنها می شود و این رفتار، آفت بزرگی برای مسجد به شمار می آید.
9. سوء استفاده از موقعیت
به دلیل آنکه معمولاً هیأت أمنا مسجد از افراد متمول و خیر تشکیل شده اند، گاهی از موقعیت خود سوء استفاده می کنند و فعالیت های مسجد را به سمت خواسته های غیر منطقی خود جهت دهی می کنند و موجب پراکندگی افراد می شود: چون من پول امامت را می دهم، باید امام جماعتی که خودم می خواهم، بیاید و اقامه نماز و تبلیغ کند این گونه برخوردها نتیجه توجه نکردن به خواسته دیگران است.
اعمال سلیقه های شخصی و دخالت های بی جا و غیر مسئولانه اعضای هیأت أمنا در نوع استفاده از فضای معنوی مسجد، مصداق (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّه ...)[27] است.
حضرت امام خمینی1 فرمود:«مسجد محل عبادت و شعائر مذهبی است و مزاحمت کسانی که برای عبادت به مسجد بروند جایز نیست».[28]
11. استفاده سیاسی از موقعیت
طرف داری هیأت أمنا از احزاب و گروه های مختلف، مشکلاتی برای مسجد و نمازگزاران به دنبال می آورد؛ زیرا بر تصمیم گیری افراد تأثیر دارد.
12. توجه نکردن به مسائل ساختمانی مسجد
توجه نکردن به مسائلی همچون خراب شدن بخشی از مسجد و به طور کلی، عمران مسجد، سبب از بین رفتن اموال مسجد می شود و مردم را از مسجد دور می کند.
13. هماهنگ نبودن گفتار با عمل
گاهی متأسفانه هیأت أمنای مسجد از برگزاری مراسم سخنرانی و دعا در مسجد سخن به میان می آورند و این مطلب را در بین مردم تبلیغ می کنند، ولی خودشان اولین کسانی هستند که از مسجد و مراسم فرار می کنند. تتیجه می شود که حرف های شان بی اثر می گردد.[29]
14. تبعیض بین بانوان و آقایان و تبعیضات دیگر
در تخصیص امکانات مسجد، گاهی از سوی هیأت أمنای مسجد تبعیض هایی صورت می گیرد؛ مثلاً قسمت بانوان فرش کهنه پهن می شود، ولی قسمت آقایان فرش های نو وقسمت بانوان از امکانات گرمایی و سرمایشی بی بهره است، ولی کولر یا بخاری برای آقایان اختصاص داده می شود. [30] در ایام عزاداری و مجالسی که اطعام داده می شود، این تبعیض ها بیشتر به چشم می خورد. همچنین هیأت أمنا، که به بهانه برگزاری مجلس ترحیم و عزاداری پرده قمست بانوان را برمی دارند و آنها را از مسجد بیرون می کنند، کارشان توجیه شرعی ندارد.
منبع: دفترمطالعات وپژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد
پی نوشت ها:
[1] ـ ر.ک: تحریر الوسیله، ج2، کتاب «الوقف»، ص 82، م 78، 79/ استفتائات، ج2، ص 369-397، س 146-147.
[2] ـ همان، س 148.
[3] ـ آیین مسجد، ج 3.
[4] - سوره توبه: آیه 18.
[5] ـ تفسیر نور، ج5، ص 33.
[6] ـ فروغ مسجد، ص 62.
[7] ـ نهج البلاغه، نامة 31.
[8] ـ غرر الحکم، ح 4507.
[9] ـ 110 سؤال پیرامون مسجد، ص 133-136.
[10] ـ چگونه مساجد را از غربت در آوریم، ص 56.
[11] ـ بقره: 112.
[12] ـ مسجد، ص 100.
[13] ـ جوانان از دیدگاه نیازهای، خواسته ها و مصالح، ص 49.
[14] ـ مسجد، ص 103.
[15] ـ همان.
[16] ـ محجه البیضاء، ص 386.
[17] ـ مسجد، ص 81و82.
[18] ـ آیین مسجد، ج3، ص 48.
[19] ـ آل عمران: 159.
[20] ـ مسجد، ص 83.
[21] ـ نهج البلاغه، نامه 47.
[22] ـ مسجد، ص 70.
[23] ـ سیمای سمجد، ص 207.
[24] ـ مسجد، ص 46و47.
[25] ـ آیین مسجد، ج3، ص 234.
[26] ـ مسجد، ص 70.
[27] ـ بقره: 114.
[28] ـ سیمای مسجد، ج2، ص 52.
[29] ـ چگونه مساجد را از غربت در آوریم، ص 42
[30] ـ همان، ص 48.
